İDGAM ve HÜKÜMLERİ
Kur’ân-ı Kerîm’in lafızları yirmi dokuz sessiz harften oluşur. Harekelerle seslendirilen bu harflerden bir kısmı kendilerine ait ses ve sıfatlarla bağımsız, bir kısmı bazı sebeplere bağlı olarak kendisinden sonra gelen harfle birleşik olarak okunur.
İdgam dilin aynı veya yakın mahrece iki yerine bir defa gitmesiyle telaffuza kolaylık ve akıcılık kazandırmak için yapılır[82].
I-İdgam’ın Tanımı :
İdgam sözlükte “bir şeyi diğer bir şeyin içine katmak” demektir. İdgam’ın terim anlamı ise “iki harften ilkini ikinciye katarak telaffuz etmek”tir. Bu harflerden birincisine müdgam, ikincisine müdgamün fîh denir[83]. İdgam uygulamasında iki harf şeddeli tek harf olarak okunur.
II-İdgam’ın Sebepleri :
Aynı veya ayrı kelimede yan yana gelen iki harf arasındaki idgamın üç sebebi vardır :
1) Temâsül :
İki harfin mahreç ve sıfatta bir olması demektir :
مَااتَّحَدَا مَخْرَجًأ وَصِفَةً
2) Tecânüs :
İki harfin mahreçte bir, sıfatta farklı olmasıdır :
مَخْرَجًا وَاخْتَلَفَا صِفَةً ماَاتَّفَقَا
3) Tekârüb :
İki harfin mahreç ve/ veya sıfatta birbirine yakın olması demektir[84] :
ماتقاربا مخرجا او صفة
III-İdgam’ın Unsurları :
İdgam’ın iki unsuru vardır :
1.Müdgam : İdgam edilecek (kendisinden sonraki harfe katılacak) birinci sâkin harftir.
2.Müdgamün fîh : İdgam’ın kendisinde gerçekleştiği (sâkin olan birinci harfin kendisine katıldığı) harekeli ikinci harftir.
IV-İdgam’ın Şartları :
1.İdgam edilecek harfler arasında idgam sebeplerinden biri olmalıdır.
2.Müdgam ile müdgamün fîh yan yana olmalı; ikisinin arasına idgama engel olacak başka bir harf girmemelidir.
3.Müdgam sâkin (idgâm-ı kebir hariç) müdgamün fîh harekeli olmalıdır. Mesela, ( لاَتَقْصُصْ ) kelimesinde bu şart bulunmadığından idgam söz konusu değildir[85].
4.Müdgam med harfi olmamalıdır.
اَمَنُوا وَعَمِلُوا gibi…[86]
V-İdgam’ın Çeşitleri :
1) İdgâm-ı Misleyn :
Mahreç ve sıfatları aynı olup ilki sâkin, ikincisi harekeli iki harf arasındaki idgama, idgam-ı misleyn (iki aynı harfin idgamı) denir ve bu çeşit idgam vâciptir.
Örnek :
اِضْرِبْ بِعَصَاك , رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ , قَدْ دَخَلُوا,تَسْتَطِعْ عَلَيْهِ , الْحَقَّ , اَفَّاك , اَقُلْ لَكُمْ
Misleyn olan harfler aynı kelimede tek ( اَلْحُرُّ , كُرْسِيُّهُ, حُبًّا ), ayrı kelimelerde çift harfle ( عَنْ نَفْسٍ , قُلْ لَهُمْ , قَدْ دَخَلُوا ) yazılır.
İlki harekeli ikincisi sâkin olan misleyn (birbirinin aynı) harfler arasında idgam câiz değildir :
Örnek : ( تُتْلَي , تَمْسَسْه).
İdgâm-ı misleyn biri maa’l-gunne, diğeri bilâ gunne olmak üzere ikiye ayrılır. İdgâm-ı misleyn maa’l-gunne (gunneli idgâm-ı misleyn) “mîm” ve “nûn” ( م ن ) harflerinde yapılır. Buna göre sâkin “mîm”den sonra harekeli “mîm” veya sâkin “nûn” dan sonra harekeli “nûn” geldiğinde bunlar kendi aralarında idgam edilirler : ( وَهُمْ مِنْ \ وَمَنْ نُعَمِّرْهُ ).
İdgâm-ı misleyn bilâ gunne (gunnesiz idgâm-ı misleyn) ise “mîm” ve “nûn” dışında kalan ve birincisi sâkin ikincisi harekeli iki harf arasında uygulanan idgamdır : (اِضْرِبْ بِعَصَاك , رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ ).
2) İdgâm-ı Mütecâniseyn :
Mahreçleri bir, sıfatları farklı olan ve birincisi sâkin ikincisi harekeli iki harf arasındaki idgama, idgam-ı mütecâniseyn denir.
Âsım kıraatinin Hafs rivayetinde idgâm-ı mütecâniseyn harfleri sekiz tane olup üç grupta toplanmıştır :
- A) Tâ ( ط ) Dâl ( د ) ve Tâ ( ت ) Grubu :
وَدَّتْ طَائِفَة, وَعَدْتَهُمْ, اَثْقَلَتْ دَعَوَا اللَّهَ , بَسَطْتَ
Bu ve benzer örneklerde ilgili harf grubu arasında idgam vâciptir.
Kur’ân-ı Kerîm’de sâkin dâl ( د ) harfiyle harekeli tâ ( ط )’nın veya sâkin tâ ( ط ) ile harekeli dâl ( د ) harfinin yan yana geldiğinin örneği yoktur.
- B) Sâ ( ث ) Zâl ( ذ ) ve Zâ ( ظ ) Grubu :
اِذْ ظَلَمُوا , يَلْهَثْ ذَلِك
Zâl ( ذ ) ile zâ ( ظ ) arasında idgam vâcip, sâ ( ث ) ile ( ذ ) arasında câizdir. Bizim kıraatimizde idgam uygulaması ağırlıklıdır. Kur’ân-ı Kerîm’de sâkin zâl ( ذ ) harfinin harekeli sâ ( ث ) ile yan yana geldiğinin örneği yoktur.
C- Bâ’ ( ب ) ve Mîm ( م ) Grubu :
Kur’ân-ı Kerîm’de sâkin olan ‘bâ’ ( ب ) harfiyle harekeli mîm’ ( م )’in yan yana geldiği tek örnek ( ياَ بُنَيَّ ارْكَبْ مَعَنَا ) âyetidir.
Bir kısım kıraat imam ve râvileri izhar ederek, aralarında Âsım’ın da bulunduğu bir kısım imam ve râvi ise idgam ile okuduğundan bu harfler arasında her iki uygulama câizdir.
3) İdgâm-ı Mütekâribeyn :
Mahreç ve/veya sıfatları birbirine yakın olup ilki sâkin ikincisi harekeli iki harf arasındaki idgama, idgam-ı mütekâribeyn denir.
Âsım kıraatinin Hafs rivâyetinde bu idgama dahil olan harf grubu şunlardır :
- A) Kâf ( ق ) ve Kâf ( ك) Harfleri :
Örnek : اَلَمْ نَخْلُقْكُمْ
Kıraat imamları sâkin olan ‘kâf’ ( ق ) harfinin, kendisinden sonra gelen harekeli ‘kâf’ ( ك) harfine idgamında ittifak etmiştir.
Uygulamada ‘kâf’ ( ق ) harfindeki isti’lâ sıfatının belirtilerek eksik idgam yapılması câiz olmakla birlikte söz konusu sıfatın belirtilmeden tam idgam yapılması rivayet olarak daha sahihtir.
- B) Lâm ( ل ) ve Râ’ ( ر ) Harfleri :
Örnek : قُلْ رَبِّ
Sâkin ‘lâm’ ( ل ) harfinin kendisinden sonra harekeli olarak gelen ‘râ’ ( ر )’ya idgamında kıraat imamları ittifak etmiştir[87].
Bu çerçevede bütün kıraat imamları el-Mutaffifîn sûresinin 14. âyetinde yer alan ( بَلْ رَانَ ) kelimesini de idgam ile okurken, bir istisna olarak imam Âsım’ın râvilerinden Hafs ‘lâm’ ( ل )’ın sükûnu üzerinde sekte yapar.
Bu harflerden ’râ’ ( ر )’nın önce ve sâkin, ‘lâm’ ( ل )’ın ise sonra ve harekeli olarak geldiği âyetlerde bizim kıraatimizde idgam yoktur :
Örnek : ( يَغْفِرْ لَكُمْ وَاصْبِرْ لِحُكْمِ ).
Bir idgamda müdgam ve müdgamün fîh harekeli olursa büyük idgam -idgâm-ı kebîr- ( لَذَهَبَ بِسَمْعِهِم ), müdgam sâkin müdgamün fîh harekeli ise küçük idgam-idgâm-ı sağir- (قُلْ رَبِّ , وَمَنْ نُعَمِّرْه) adını alır.
Yine bir idgamda müdgam, zât ve sıfatıyla müdgamün fîh içinde bütünüyle kaybolursa tam idgam (اِذْ ظَلَمُوا , وَعَدْتَهُمْ); müdgam zâtı itibariyle müdgamün fîh’in içinde kayboluyor, fakat herhangi bir sıfatıyla kendini hissettiriyorsa eksik idgam’dır. ( بَسَطْتَ , مَن يَعْمَلْ ) gibi…[88]